“Hoa cho người giàu, lệ cho người nghèo”

Chìm Nổi Ở Sài Gòn: Những Cảnh Đời Bần Cùng Ở Một Thành Phố Thuộc Địa của Haydon Cherry là thiên bút ký mang đến cái nhìn độc đáo và sâu sắc về cuộc sống của những cư dân nghèo vẫn đang trồi hụp “chìm nổi” giữa đô thành ở Sài Gòn, thủ phủ hoa lệ của Đông Dương thời kỳ thuộc Pháp nửa đầu thế kỷ 20. Thông qua công phu khảo cứu cả một khối lượng tư liệu nghiên cứu đồ sộ, Haydon đã khéo léo dùng ngòi bút “tả thực” để khắc họa các bức chân dung sống động về những cảnh đời và những phương thức đấu tranh sinh tồn khác nhau của con người Sài Gòn thuở bấy giờ.

Sự lột tả tưởng chừng quá đỗi trần trụi ấy đã giúp người đọc chúng ta hiểu được bằng cách nào những cảnh đời nghiệt ngã đã có thể tồn tại giữa lòng một thành phố hào hoa vốn được biểu trưng bằng thói bóc lột thuộc địa, tệ bất bình đẳng xã hội, kèm theo đó còn có cả những thảm họa môi trường và sự bất ổn chính trị. Hướng khai thác đề tài độc đáo của Haydon bằng cách tập trung vào những tiếng nói bị gạt ra ngoài lề xã hội và bị lãng quên của tầng lớp dưới cư trú nơi đô thành thuộc địa chính là một bổ sung thú vị cho những công trình theo lối tiếp cận truyền thống về thời kỳ thuộc địa hiện đại và chủ nghĩa dân tộc Việt Nam thế kỷ 19-20

Thiên “phóng sự” ảm đảm này được tác giả chia thành sáu chương, mỗi chương lại tập trung viết về cảnh đời của lần lượt từng nhân vật chính: Nguyễn Thị Tấm, một gái điếm làm việc trong nhà thổ Chợ Lớn; Lê Văn Thịnh, một lao động nhập cư người Hoa đã tham gia nhiều cuộc đình công và biểu tình; Nguyễn Văn Tư, một người kéo xe mắc bệnh lao và nghiện ngập; Nguyễn Thị Bé, một đứa trẻ mồ côi được một tổ chức từ thiện Công giáo nhận nuôi; Nguyễn Văn Hòa, một bệnh nhân vô phương cứu chữa sống vất  vưởng trong trại phong cùi; và Jean-Baptiste Pétré, một người Pháp nghèo khó về sau đã trở thành một tu sĩ Phật giáo. Thông qua những câu chuyện này, Haydon không chỉ tiến hành khám phá các khía cạnh khác nhau của từng cảnh huống nghiệt ngã riêng biệt, mà còn thông qua đó phác họa một cái nhìn tổng thể về tình trạng nghèo đói ở xứ thành thị tưởng chừng hào nhoáng hoa lệ này, chẳng hạn như điều kiện lao động, chăm sóc sức khỏe, giáo dục, tôn giáo, tội phạm và sự dịch chuyển dân cư xã hội.

Để tạo nên một dòng tự sự liền lạc và xuyên suốt, Haydon đã sắp xếp các chương trong quyển sách theo trình tự thời gian và theo từng chủ đề gắn với các nhân vật, trải dọc khoảng thời gian từ năm 1908 đến năm 1940. Có được sự chân thực và sâu sát nhất với cảnh tình thực tế của thời đại bấy giờ, tác giả đã phải dày công khảo tra, chắt lọc nhiều nguồn tư liệu đan xen và tản mác, chẳng hạn như báo cáo của cảnh sát, hồ sơ tòa án, báo chí, hồi ký và lịch sử truyền miệng, để tái tạo lại tiểu sử của những cá nhân này. và đặt chúng vào bối cảnh lịch sử của chúng. Cũng từ đó, tác phẩm cung cấp các mô tả sinh động và đa chiều về môi trường đô thị của Sài Gòn, từ các khu dân cư, đường phố, chợ búa, các tổ chức dân sự và không gian công cộng.

Với một phác họa có chiều sâu về những góc khuất ít được nhìn nhận đến của một Sài Gòn – Hòn ngọc viễn Đông thuở xưa, công trình này thực sự đã thách thức mạnh mẽ những cái nhìn truyền thống về Sài Gòn thuộc địa như một thành phố thịnh vượng và hiện đại, nơi thể hiện những thành tựu “khai hóa” và cai trị của thực dân Pháp. Thay vào đó, nó cho thấy Sài Gòn được định hình như thế nào thông qua chuỗi hoạt động buôn bán gạo trong khu vực với đầy biến động thăng trầm, hay bởi những cuộc khủng hoảng môi trường và dịch bệnh hoành hành trong thành phố, cũng như, bởi những bất bình đẳng và bất công xã hội vốn là đặc trưng ắt có của những xứ thuộc địa. Cuốn sách cũng nêu bật tinh thần tự chủ và khả năng đấu tranh sinh tồn của những cư dân nghèo cư ngụ nơi đáy cùng đô thành thuộc địa, những cá nhân đã cố gắng đương đầu với điều kiện bấp bênh của họ và chí ít, đã thành công tạo dựng một không gian cho mình trong thành phố này.

Qua ngòi bút tả thực của tác giả, một khung cảnh phố phường Sài Gòn thời Pháp thuộc đã hiện lên rõ từng đường nét. Nhưng ở cái nhìn rộng lớn hơn, ta thậm chí có thể nói, hiện lên qua từng trang ghi chép của Haydon không chỉ là lịch sử Sài Gòn mà còn là lịch sử Việt Nam và mối quan hệ của nước này với Pháp và Trung Quốc. Công trình đã cho thấy người nghèo thành thị bị ảnh hưởng và đã phản ứng như thế nào trước các sự kiện và biến đổi lớn của thời kỳ thuộc địa, như Đại suy thoái, Chiến tranh Trung-Pháp, sự ra đời Mặt trận Nhân dân, Chiến tranh Pháp-Thái và sự trỗi dậy của chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa dân tộc. Cuốn sách cũng tiết lộ cho ta thấy những cảnh đời cùng cực của chốn đô thành Sài Gòn thuở xưa đã góp phần như thế nào vào việc hình thành văn hóa, bản sắc và chính trị của Sài Gòn thông qua các hoạt động, sự biểu hiện và sự phản kháng hàng ngày của họ.

Tóm lại, bằng lối khảo cứu tỉ mỉ, công phu, kết hợp với lối hành văn sáng sủa, bóng bẩy, tác phẩm đã mang đến một đóng góp quý báu cho nhiều lĩnh vực nghiên cứu như Việt Nam học, lịch sử đô thị, lịch sử xã hội và lịch sử Đông Dương thời thuộc địa. Có thể nói, đây là tác phẩm đáng đọc dành cho bất cứ ai quan tâm đến Sài Gòn, Việt Nam hay Đông Nam Á đều nên đọc.

Bài viết do Đội ngũ Anam Cara thực hiện.