Cảm nhận về cuốn “Vũ trụ” của Carl Sagan

“Trong hạt cát ta thấy cả vũ trụ

Trong đóa hoa dại ta thấy cả thiên đường

Nắm cái vô hạn trong lòng bàn tay,

Và sự vĩnh hằng trong khoảnh khắc”

William Blake

“Trăng ơi từ đâu đến? 

Hay từ cánh rừng xa, 

Trăng hồng như quả chín, 

Lửng lơ lên trước nhà”

Trần Đăng Khoa

Tự ngàn xưa, con người thuộc mọi nền văn minh cổ đại đều có một mối quan tâm mãnh liệt đối với bầu trời đêm diệu kỳ và huyền bí. Chính mối quan tâm đó đã tạo nên tên gọi của các vì sao và vô số những mẩu truyện thần thoại được các dân tộc trên thế giới đời đời truyền tụng, về thần linh, thiên đường và thượng giới cư ngụ trên cao, ẩn sau nền trời sâu thẳm. Và vũ trụ từ đó đã trở thành một đề tài muôn thuở trong thần thoại, thi ca và cả khoa học, trở thành đối tượng của sự ngước nhìn trong tâm thức ngưỡng mộ, tò mò và cả ước ao.

Cũng vì thế, không thể nào đếm hết được những sách viết về vũ trụ, đặc biệt là thể loại sách khoa học. Thế nhưng hiếm có một quyển sách khoa học nào viết về vũ trụ lại đặc biệt và hấp dẫn như cuốn Vũ trụ của Carl Sagan. Bởi, đó là một quyển sách khoa học không chỉ đơn thuần cung cấp cho ta những tri thức mới thú vị, mà còn có khả năng chữa lành nỗi bất an về cuộc sống, khiến ta nhận ra cõi sống quanh mình đẹp đẽ và diệu kỳ vượt ngoài sức tưởng tượng, khiến ta thức tỉnh niềm cảm thông giữa người với người và khơi dậy tình yêu cháy bỏng với giới tự nhiên.

Bằng giọng văn lôi cuốn và không kém phần hóm hỉnh, tác giả đã tránh cho ta thứ cảm giác nặng nề và choáng ngợp như phải đọc một cuốn giáo khoa thư, dù rằng vẫn đem đến một lượng thông tin khổng lồ. Với lối kể chuyện hấp dẫn không hề kém cạnh Nghìn lẻ một đêm kèm những bình luận vừa sâu sắc vừa dí dỏm, cuốn sách đã đưa ta vào một cuộc hành trình tưởng như đã bao quát toàn bộ chiều sâu của thời gian và bề rộng của không gian, trải khắp các chủ đề như: quá trình tiến hóa của sự sống trên Trái đất và khả năng tồn tại sự sống ở nơi khác trong vũ trụ; lịch sử của ngành thiên văn học và cách con người khám phá và tìm hiểu bầu trời qua từng giai đoạn; cấu trúc và sự đa dạng của hệ mặt trời cũng như về những thế giới kỳ vĩ bao quanh mặt trời của chúng ta; nguồn gốc và số phận của các ngôi sao, các hành tinh, thiên hà và của chính vũ trụ; việc tìm kiếm trí thông minh ngoài trái đất và ý nghĩa của việc tiếp xúc với các nền văn minh khác với loài người; tương lai của việc khám phá không gian cũng như những thách thức và cơ hội của việc du hành giữa các vì sao. Tất cả sẽ lần lượt trình bày qua 13 chương của quyển sách.

Xuyên suốt tác phẩm, Carl Sagan luôn cố tìm cách để làm sao, từng tri thức được chuyển tải trong cuốn sách tựa như không phải là hiểu biết của riêng ông, mà là kết quả của cả một quá trình khám phá, từ những người cổ đại cho đến lớp lớp các nhà khoa học mà tác giả đã lần lượt gọi tên và kể lại quá trình nghiên cứu đầy sự thú vị hay đôi khi là hài hước, tình cờ của họ. Bên cạnh đó, vẫn trong tinh thần tôn trọng và yêu quý di sản tiền nhân, Sagan đã khẳng định thần thoại hay tôn giáo tín ngưỡng cũng chính là nền khoa học của thuở xa xưa, phản ánh nỗ lực khám phá không ngừng của con người trong lịch sử. Bởi theo ông, những câu ca dao và thần thoại cổ xưa, cho đến những tập tục thờ cúng dù phủ đầy lớp màn huyền bí, đều ẩn chứa đằng sau là cả một nỗ lực lí giải và gọi tên của con người cho những hiện tượng tự nhiên, chỉ khác là họ gán những vị thần làm nguyên nhân của các hiện tượng. Tất cả vừa là sự phản ánh đức tính khiêm tốn của tác giả, nhưng cũng đồng thời cũng khẳng định một sự thật về tinh thần khoa học, như Sagan tuyên bố rằng: “Khoa học là một quá trình tiến triển. Nó không bao giờ có điểm kết thúc. Không có cái gì gọi là chân lý-tối hậu để đạt đến, để rồi sau đó tất cả các nhà khoa học đều có thể về vườn. Chính vì vậy mà thế giới này trở nên thú vị hơn, đối với khoa học gia cũng như đối với hàng triệu người của mọi dân tộc”.

Hành trình khám phá vũ trụ vì thế vẫn chưa bao giờ có điểm dừng, và cuốn sách như một đoàn tàu đang đón chúng ta cùng bước lên để nhìn ngắm những gì các nhà khoa học đã và đang theo đuổi. Tại đó có thế giới của những hạt lượng tử vi mô và kì bí mà mắt thường lẫn kinh nghiệm của chúng ta khó lòng thấu hiểu; tại đó còn có những chuyến tàu viễn thám đang chu du trong màn đêm xa xôi của vũ trụ và liên tục gửi những hình ảnh và tín hiệu về mặt đất, cho con người biết được khoảng không thăm thẳm ngoài kia thực tế chứa đựng những gì; tại đó còn là sự suy tư và nỗ lực tìm kiếm của con người trên mặt đất về một không gian khác, như Sao Hỏa, để sửa soạn cho một ngày nguồn sống trên hành tinh này cạn kiệt, và loài người sẽ phải di cư; và tại đó, cũng trong sự suy tư trăn trở ấy, con người trên Trái Đất khi đứng trên đài cao của nền văn minh khoa kĩ vượt bậc, bỗng thấy mình cô độc, và cố dõi trông về phía xa xôi, cố phóng lên những chuyến tàu như Voyager 1 và 2, mang theo thông tin về Trái Đất để tìm kiếm những cõi sống và nền văn minh khác giữa khoảng mênh mông của vũ trụ này.

Điểm đặc biệt ở chỗ, trong sự dẫn dắt của Carl Sagan, câu chuyện về vũ trụ không chỉ nói về những cái vô hạn xa xôi như khoảng không bao la bên ngoài địa cầu, như những thiên hà và các vì sao, mà đó còn là câu chuyện về nhân loại, về chính chúng ta. Bởi câu chuyện về vũ trụ chứa đựng lịch sử của sự sống và những viễn cảnh về tương lai của sự sống với con người là một giống loài trong số ấy. Và không chỉ vậy, câu chuyện ấy còn bao quát cả những vấn đề mà loài người đang đối mặt hay sẽ đối mặt, một phần bắt nguồn từ tổng hòa giữa tham vọng và sự ngu ngốc của chính con người, như biến đổi khí hậu, bệnh tật, nạn đói, chiến tranh và diệt chủng, tính hai mặt của nhân bản vô tính, v.v, những vấn đề đang hoặc sẽ kêu đòi ý thức trách nhiệm và sự tái nhìn nhận của mỗi chúng ta, rằng chúng ta phải chung tay gánh vác và bảo vệ ngôi nhà chung rộng lớn này.

Ta thấy rõ, Vũ trụ không chỉ là một cuốn sách về khoa học. Nó còn là một cuốn sách về triết học, về văn hóa, tôn giáo, chính trị và đạo đức, là cuốn sách phản ánh về thân phận con người cũng như vị trí và mục đích của chúng ta khi tồn tại trong lòng vũ trụ. Vũ trụ không chỉ thuật lại và ca ngợi những thành tựu của khoa học, cũng chính là thành tựu của loài người trong quá trình tìm tòi khám phá tri thức chính xác và cụ thể về thế giới xung quanh, mà còn đưa ra lời cảnh báo về mối nguy cơ từ sự thiếu hiểu biết, mê tín và chủ nghĩa giáo điều. Vũ trụ là một cuốn sách khơi gợi người đọc liên tục suy tư để đặt câu hỏi, và có thể tự tìm kiếm câu trả lời trong một tâm trí cởi mở và bao dung. Đúng như điều Carl Sagan nhiều lần lặp lại: “Chúng ta sinh ra từ bụi của các vì sao”, cũng tức là chúng ta không chỉ sống trong lòng vũ trụ, mà vũ trụ còn được chứa đựng trong chính chúng ta. Giữa đôi bên đã được định mệnh khóa chặt, không thể tách rời.

Cuốn sách được biên soạn lại từ nội dung kịch bản Carl Sagan viết cho loạt chương trình truyền hình nổi tiếng cùng tên do chính ông làm người dẫn chương trình. Không dễ để một chương trình thuộc chủ đề phổ biến khoa học lọt vào danh sách những series truyền hình ăn khách nhất trong lịch sử Hoa Kỳ, thế nhưng với kiến thức uyên bác và tài năng dẫn dắt đặc biệt lôi cuốn của mình, Carl Sagan đã làm được điều kì tích đó. Carl Sagan (1934 – 1996) là một trong những nhà khoa học kiệt xuất và nổi tiếng nhất trong thế kỷ XX. Ông có chuyên môn đặc biệt rộng dàn trải trên nhiều lĩnh vực, từ sinh học, di truyền học, cho đến vật lý lượng tử và cả vật lý thiên văn. Tài năng phổ biến tri thức khoa học cho đại chúng cũng là một trong những nét riêng có rất đáng ngưỡng mộ của Sagan, và tác phẩm Vũ trụ này chính là một minh chứng cụ thể. Cuốn sách đã liên tục đứng đầu danh sách sách bán chạy nhất của tờ The New York Times trong suốt 70 tuần với hơn 5 triệu bản được bán ra, và giành hàng loạt giải thưởng trong lĩnh vực xuất bản.

Bài viết được thực hiện bởi Đội ngũ Anam Cara.