Đôi chút nhìn nhận về tác phẩm Ông già và biển cả của Ernest Hemingway

Xuất bản lần đầu vào năm 1952, Ông già và biển cả là một cuốn tiểu thuyết kinh điển của đại văn hào người Mỹ Ernest Hemingway (1899 – 1961). Câu chuyện chính trong tác phẩm kể về cuộc đấu tranh sinh tồn khốc liệt giữa Santiago, một ngư dân già, với một con cá kiếm khổng lồ. Đây được xem là một kiệt tác của nghệ thuật văn chương và là một trong những tác phẩm ghi dấu ấn làm nên tên tuổi trường tồn của Hemingway, bởi ông đã tinh tế và khéo léo xây dựng, pha trộn phong phú các chi tiết hiện thực, ý nghĩa biểu tượng và cả ngôn ngữ thơ ca vào trong một tác phẩm ngắn với chủ đề tưởng chừng như đã cũ kĩ, quen thuộc. Trong bài đánh giá này, chúng ta sẽ thử khám phá một số chi tiết và nghệ thuật giúp cuốn sách này trở thành một tuyệt tác vượt thời gian.

Một trong những khía cạnh nổi bật nhất của Ông già và biển cả là chủ ý của tác giả khi tạo nên hai phân mảnh tương phản rõ rệt giữa một bên là ông lão Santiago, tức con người hữu hạn và nhỏ bé, và bên còn lại là biển cả, đại diện cho thế lực của thiên nhiên, cho cả sự sống và cái chết, tồn tại và diệt vong. Đây cũng chính là thủ pháp nghệ thuật mà Hemingway gọi là nguyên lý “tảng băng trôi”, bởi những sự đối lập mà ta trông thấy chỉ là phần nổi của tảng băng, còn thông điệp chủ đạo là ý nghĩa ẩn chứa mà ta phải dò sâu và chắt lọc suy tư.

Santiago là một ông lão khiêm tốn và tử tế, tính cách ấy càng khiến ta hình dung rõ thêm ý nghĩa mà nhân vật này đại diện: sự khiêm tốn, nhỏ bé của con người. Ta không biết ông đã phải hứng chịu bao nhiêu khó khăn và mất mát trong suốt cuộc đời ngư dân dài đằng đẵng của mình. Vì lối sống khiêm cung, ông được những ngư dân trẻ kính trọng, nhưng thực ra, cũng vì họ thương cảm trước sự kém may mắn và nghèo khó của ông. Là ngư dân thâm niên nhất của xóm biển nơi ông cư ngụ, Santiago có tình yêu mãnh liệt đối với đại dương, hơn nữa còn có sự hiểu biết sâu sắc về sự sống trên biển. Cũng từ đó mà ông luôn có cảm giác tôn trọng lẫn kính sợ trước sức mạnh và sự huyền bí của đại dương mênh mông. Ông không sợ chết, nhưng cũng không tìm kiếm cái chết. Ông chọn sống theo những nguyên tắc của riêng mình, xem danh dự và phẩm giá cá nhân là mực thước, là tôn chỉ cho mọi hành động. Có lẽ chính những nguồn lực nội tâm ấy đã tạo nên sức mạnh giúp ông tồn tại, trụ vững trước những thử thách của thiên nhiên kì vĩ.

Còn ở phía bên kia, biển cả là một thế lực rộng lớn và khó lường, là kẻ đã thách thức mọi kỹ năng và sức bền của Santiago. Biển vừa đẹp đẽ, huy hoàng, lại cũng vừa kiêu căng, dữ dội. Biển vừa hào phóng, độ lượng, nhưng cũng vừa tàn nhẫn, vô tình. Bởi thế nên biển khơi tự nó cũng mang trong mình hai mặt đối lập, tương tự câu thơ nổi tiếng của nữ thi sĩ Xuân Quỳnh: “Dữ dội và dịu êm/ Ồn ào và lặng lẽ”. Biển cung cấp cho Santiago nguồn lương thực và sinh kế, nhưng cũng mang lại cho ông những mối hiểm nguy và đau khổ. Biển là cội nguồn cho cảm hứng lao động lẫn tình yêu thiên nhiên trước những ngạc nhiên, trầm trồ của ông lão, nhưng đồng thời cũng là nguồn gốc của bao thất vọng và rồi tuyệt vọng trong ông. Đó là một thực thể sống mà Santiago ngưỡng mộ và sẵn sàng giãi bày tâm sự, nhưng cũng là một đối thủ mà ông luôn phải tìm cách chiến thắng, vượt qua.

Xung đột chính của cuốn sách là trận chiến kinh hoàng giữa Santiago và con cá kiếm khổng lồ, kéo dài suốt ba ngày ba đêm. Cá kiếm là sinh vật tượng trưng cho sự thách thức lẫn niềm khát vọng mãnh liệt nhất của Santiago. Nó là con cá to lớn và mạnh mẽ nhất mà Santiago từng gặp, thậm chí đã khiến ông nảy sinh thứ cảm xúc vừa kính ngưỡng lẫn tôn thờ. Ông đã coi nó là đối thủ ngang hàng và xứng đáng của mình, nhưng vẫn tôn trọng sức mạnh và vẻ đẹp tuyệt vời của nó. Santiago vốn không muốn giết nó, tuy nhiên, ông cảm thấy mình buộc phải làm như vậy bởi thân phận nghề nghiệp và lòng kiêu hãnh cá nhân của chính mình. Ông tin rằng việc bắt được con cá kiếm vĩ đại như thế sẽ chứng tỏ phẩm giá của ông, với tư cách một ngư dân và là một người đàn ông.

Cuộc đấu tranh giữa Santiago và con cá kiếm như một cuộc thử nghiệm về sức bền thể chất, lẫn sức mạnh của ý chí và tinh thần. Santiago đã huy động tất cả kỹ năng, kinh nghiệm và trí tuệ mà mình có để chiến đấu với con cá khổng lồ, nhưng ông đồng thời cũng phải dựa vào vận may, thậm chí dựa vào cả sự cầu nguyện và sự thôi thúc từ ước mơ, lý tưởng của mình. Ông phải kiên trì trước sự đói, khát, đau đớn, kiệt sức và cô lập, dẫu thế ta vẫn không thấy ông dừng bước hay từ bỏ hy vọng. Trong cuộc chiến dai dẳng và căng thẳng ấy, trước mắt Santiago là hàng loạt nghịch cảnh, chướng ngại, như cá mập, bão tố, những cơn chuột rút và ảo giác, và ông đã vượt qua tất cả bằng lòng dũng cảm và sự quyết tâm. Hay có thể nói tóm lại rằng, Santiago đã vượt qua chính số phận của mình bằng cách đón nhận số phận ấy, trong một tâm thế khiêm cung và cũng thật duyên dáng.

Kết cục của cuộc chiến tuy vẻ vang, lại cũng thật bi thảm. Santiago chiến thắng, cá kiếm bỏ mạng, nhưng ông đã mất phần lớn con cá vào trong những cái bụng hám ăn của bầy cá mập, chúng đã tranh nhau xâu xé con cá kiếm béo bở trên chặng đường Santiago giông buồm trở về. Đến nỗi khi ông lão về đến làng, chiến lợi phẩm từ cuộc chiến kinh tâm động phách của ông lại chẳng còn gì ngoài bộ xương trắng toác. Tuy nhiên, chỉ riêng bộ xương đó thôi vẫn đủ ấn tượng để khiến những ngư dân khác phải trầm trồ, thán phục. Về đến nhà trong sự kiệt quệ, ông ngả lưng xuống giường và rồi ngủ quên, không biết và cũng không màng đến sự ngưỡng mộ lẫn cảm thông từ những người quen và đồng nghiệp. Bởi ông chỉ cần biết mình đã đạt được thành tích vĩ đại nhất của mình, dù rằng cũng đã phải trả giá đắt cho điều đó. Cái giá Santiago phải trả, với ông, không phải là món hời kiếm được từ con cá vĩ đại, mà là việc ông đã phải đang tâm kết liễu chính cái mà ông kính trọng, tôn thờ, đã phải giết chết vẻ đẹp mà ông ngưỡng mộ, đã phải giết chết người bạn bấy lâu vẫn thường trút bầu tâm sự. Để giờ đây, trong lòng ông cũng trơ trọi và trống vắng như bộ xương trắng ngoài kia.

Ông già và biển cả đọng lại trong ta không phải chỉ là bức tranh tương phản giữa con người với thiên nhiên, giữa chiến đấu và khuất phục, hay giữa sự sống và cái chết. Hơn hết, đó là sự tôn vinh lòng dũng cảm, danh dự, sức mạnh ý chí của con người, nhưng bên cạnh đó còn là sự tôn vinh vẻ đẹp của tình bạn, của lý tưởng, đức tin và của thiên nhiên hùng vĩ. Có thể nói, tác phẩm là một khúc tráng ca ca tụng vẻ đẹp của mọi khía cạnh thuộc về con người, trong hành trình chúng ta dấn thân tìm kiếm những ý nghĩa của cuộc sống. Mọi thủ pháp nghệ thuật đều chỉ là phương tiện, điều đặc biệt và đáng trân trọng hơn cả chính là tác phẩm chạm đến trái tim và tâm hồn người đọc bằng thông điệp giản dị nhưng sâu sắc, thấm đẫm chất “đời”. Có lẽ đó cũng chính là điều cốt lõi làm nền sự sống trường tồn của nhà văn và tác phẩm.

Bài viết do Đội ngũ Anam Cara thực hiện.