Ký ức địa phương và cảm thức quy thuộc

Edutopia là một quỹ văn hóa và tổ chức giáo dục tại Mỹ, nổi tiếng với việc đề xuất và lan tỏa phương pháp học tập bằng trải nghiệm. Đây là phương pháp giáo dục tạo điều kiện cho trẻ học tập từ việc trực tiếp tương tác, va chạm với môi trường xung quanh, qua đó trẻ được hình thành và phát triển nhận thức một cách tự nhiên và tự do. Có thể thấy, phương pháp này kế thừa từ triết lý giáo dục duy tự nhiên (hay duy nhiên – naturalism) mà triết gia Pháp Jean Jacques Rousseau đã giới thiệu qua tác phẩm nổi tiếng Emile hay bàn về giáo dục.  

Một trong những điểm nhấn tư tưởng của Edutopia đó là, tổ chức này chủ trương rằng, hoạt động giáo dục lịch sử và văn hóa địa phương đóng vai trò quan trọng trong việc giúp người học có sự gắn kết chặt chẽ hơn với quá khứ lẫn hiện tại của cộng đồng mình đang cùng chung sống. Việc học này giúp các học sinh hiểu và thử lý giải được vì sao phố xá và thôn xóm quanh mình lại có diện mạo như ngày hôm nay, cũng như hiểu được vì sao những cư dân và hàng xóm của họ lại có những đặc điểm xúc cảm và hành xử như hiện tại đang chứng kiến. Chính những hiểu biết này là cơ sở quan trọng để người trẻ hình thành sự gắn bó lẫn tinh thần trách nhiệm trong việc phát hiện vấn đề và tìm kiếm giải pháp cho những vấn đề của địa phương, của khu vực.

Chúng tôi hiểu, sự gắn bó và tinh thần trách nhiệm chủ động ấy chính là biểu hiện của cảm thức quy thuộc, tức sự tự nhận thức tự nhiên của mỗi cá nhân, tự đánh dấu mình thuộc về một nơi chốn nào đó. Cảm thức quy thuộc giúp gắn cảnh với người, biến những thứ vô tri vô hồn trở thành những điều sinh động, thân quen, và khiến con người tuyên bố mình là một phần không thể tách rời của một mảnh đất, khu vực, một cộng đồng nào đấy.

Cù Mai Công có lẽ đã từ thứ cảm thức quy thuộc ấy, mang đến cho chúng ta tác phẩm Sài Gòn một thuở – “Dân ông Tạ đó”: Tập 1, để kể về vô vàn câu chuyện lịch sử, văn hóa, con người ở nơi vùng đất mà ông đã lớn lên, đã gắn bó gần hết cuộc đời: “Khu ông Tạ”.

Khu Ông Tạ, cái tên quen thuộc với nhiều người dân Sài Gòn – thành phố Hồ Chí Minh, giờ đây không chỉ là một khu vực, một địa danh thường gọi nằm tại quận Tân Bình, mà có lẽ đã trở thành nơi lưu giữ những ký ức sâu sắc về lịch sử và văn hóa của thành phố. Tên gọi “Ông Tạ” bắt nguồn từ tên của lương y Thủ Tạ Trần Văn Bỉ (1908 – 1983), một chủ tiệm thuốc đông y nổi tiếng tại ngã ba đường Lê Văn Duyệt và Thoại Ngọc Hầu (nay là giao lộ Cách Mạng Tháng Tám và Phạm Văn Hai). Ông Thủ Tạ hành nghề y lương thiện, chữa bệnh giá rẻ cho mọi người. Gặp những trường hợp khó khăn ông không những khám chữa miễn phí mà thậm chí còn giúp đỡ, cho tiền, hỗ trợ họ miếng ăn, chỗ nghỉ. Người dân địa phương ai cũng quý mến khiến danh tiếng ông vang xa, theo thời gian, tên ông đã trở thành cách gọi phổ biến của cư dân địa phương để chỉ khu vực xung quanh ngã ba này, tức nơi ngày xưa đặt phòng mạch của ông Thủ Tạ.

Sau Hiệp định Genève năm 1954, làn sóng di cư từ miền Bắc vào Nam đã mang đến khu Ông Tạ một cộng đồng người Bắc 54 đông đảo. Họ mang theo văn hóa, tín ngưỡng và lối sống đặc trưng của miền Bắc, góp phần hình thành nên một cộng đồng gắn bó và giàu bản sắc. Các giáo xứ như An Lạc, Nam Thái, Lộc Hưng, Nghĩa Hòa, Tân Chí Linh… được thành lập, trở thành trung tâm sinh hoạt tôn giáo và văn hóa của cộng đồng này.

Hiện lên qua những lời kể, hồi ức và tư liệu lịch sử nơi cuốn sách của Cù Mai Công, khu Ông Tạ không chỉ là nơi sinh sống, mà còn là không gian lưu giữ ký ức đô thị của một vùng đất, một cộng đồng tiêu biểu bậc nhất nơi “Sài Gòn một thuở”. Chính tại nơi đây suốt hàng thế kỷ qua đã cho ra đời biết bao nhân vật đình đám dưới cả ba thời kỳ: Pháp thuộc, chính quyền Sài Gòn và giai đoạn hòa bình, thống nhất. Từ những con hẻm nhỏ, hàng quán truyền thống đến các hoạt động tôn giáo, tất cả đều phản ánh một phần lịch sử và văn hóa của thành phố. Việc ghi chép và bảo tồn những ký ức này là một phần quan trọng trong việc hiểu và trân trọng giá trị của Sài Gòn xưa.

Cuốn sách không chỉ kể lại những câu chuyện đời thường, mà còn phân tích sâu sắc về sự hình thành và phát triển của khu Ông Tạ, từ góc nhìn lịch sử đến văn hóa và xã hội. Tác giả đã khéo léo lồng ghép các chi tiết lịch sử quan trọng của thời đại với những chia sẻ, mô tả về đời sống, phong tục, tập quán của người dân nơi đây, tạo nên một bức tranh toàn diện và chân thực về khu vực này.

Trong bối cảnh mà những lớp cư dân của “Ông Tạ” xưa hoặc đã thành người thiên cổ, hoặc đã độ cổ lai hy, có thể nói những công trình đặc biệt này của tác giả Cù Mai Công đã ra đời như một nỗ lực đáng quý trong việc lưu giữ và truyền tải những ký ức về khu Ông Tạ. Tác giả, nhà báo – võ sư Cù Mai Công cũng là một người con của khu Ông Tạ. Xuyên suốt nhiều năm miệt mài làm báo, ông đã dành nhiều công sức sưu tầm tư liệu, phỏng vấn và ghi chép cẩn thận để tái hiện lại hình ảnh sống động của cộng đồng nơi đây.

Cù Mai Công tốt nghiệp khoa Ngữ văn Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, đã có hơn 30 năm hoạt động trong lĩnh vực báo chí, từng làm việc tại các tòa soạn như Khăn Quàng Đỏ, Mực Tím, Tuổi Trẻ, Tuổi Trẻ Cười và Tuổi Trẻ Online. Với kinh nghiệm và tâm huyết của mình, ông đã nỗ lực biến cái tên Khu Ông Tạ không còn dừng lại ở một danh xưng đang dần tan biến theo ký ức của lớp người quá khứ, mà giờ đây đã thành một khái niệm, một cách gọi đại diện cho bản sắc văn hóa của một cộng đồng, của một phần không gian và một trường đoạn lịch sử của Sài Gòn – thành phố Hồ Chí Minh xưa.

Trở lại với tầm nhìn và lý tưởng giáo dục của Edutopia, ta càng thấy rõ hơn giá trị mà những công trình của Cù Mai Công có thể đem lại: Khi ký ức địa phương không chỉ được ghi chép cẩn thận mà còn được dày công tổng hợp, khuôn đúc thành một câu chuyện văn hóa, nó có thể đánh động nhận thức của người trẻ khi nhìn về mảnh đất dưới chân mình, về không gian đã sinh sống bấy lâu, từ đó hình thành nên một sự công nhận, một sự liên kết, xem bản thân thuộc về chính mảnh đất mà mình đang cư trú. Đó là sự hình thành của cảm thức quy thuộc và cũng là tiền đề để mỗi con người xác định sống hết mình với cõi sống, với không gian văn hóa chung quanh.

Bài viết do Đội ngũ Anam Cara thực hiện.