Tây Sơn: Bản Chất Vương Quyền Ẩn Sau Những Trang Sử Khỏa Lấp?

Cuộc Nổi Dậy Của Nhà Tây Sơn của George Dutton là một tác phẩm có ảnh hưởng sâu sắc khi bàn về khung cảnh phức tạp của lịch sử Việt Nam trong thời kỳ hỗn loạn của cuộc nổi dậy Tây Sơn. Nghiên cứu công phu và tỉ mỉ của Dutton góp phần làm sáng tỏ những động lực chính trị xã hội của Việt Nam thế kỷ 18, mang đến cho độc giả một phân tích toàn diện về các sự kiện quan trọng có tính bản lề của lịch sử Việt Nam trước sự chuyển mình sang thời kỳ hiện đại. Cuốn sách nổi bật nhờ những miêu tả đa dạng sắc thái về anh em nhà Tây Sơn, vì theo tác giả, họ không phải là những nhà cách mạng lãng mạn hóa mà kỳ thực là những nhân vật chính trị phức tạp đang lèo lái chính quyền trong dòng chảy đầy hiểm nguy của quyền lực và chính trị, như chính Dutton nhận định rằng:

“… các lãnh tụ Tây Sơn không phải là những người canh tân hay những nhà cách mạng, mà chỉ là những kẻ cơ hội về chính trị. Họ tỏ ra thực dụng khi đưa ra nhiều lời kêu gọi khác nhau, theo nhiều cách khác nhau, vào những thời điểm khác nhau, sử dụng những công cụ tìm thấy, và những tình huống bắt gặp được để tranh thủ sự ủng hộ và để họp pháp hóa bản thân họ cũng như phong trào của họ. Cho dù một vài sử gia người Việt cố gán cho cuộc nổi dậy của nhà Tây Sơn những mưu định lớn lao, một cái nhìn sâu sát hơn cho thấy họ chẳng có một chiến lược nào tài giỏi, rất ít khi dựa vào một triết lý đặc biệt nào. Tuyên ngôn của các nhà lãnh đạo Tây Sơn về những mục tiêu nào đó thường được tính toán nhắm vào lợi ích riêng tư và quyền lực chính trị cùa họ, mà không nhằm tạo sự chuyển biến cho đất nước họ hay cho đời sống của cư dân của họ.”

Lối nhìn nhận này có vẻ xa lạ hay thẳng thắn quá đà, thậm chí mâu thuẫn mạnh mẽ với nhận thức phổ biến của số đông. Tuy nhiên, phải thừa nhận rằng câu chuyện của Dutton được thuật lại dựa trên hàng loạt nguồn tài liệu cơ bản, bao gồm các tài liệu lưu trữ của các nhà truyền giáo châu Âu và còn được ông bổ sung bằng các tài liệu Việt Nam để xây dựng nên một bức tranh sống động về thời đại. Cách tiếp cận này cho phép ông thách thức những hiểu biết thông thường xung quanh phong trào Tây Sơn, trình bày nó như một hiện tượng nhiều mặt mà ta không dễ phân định một cách rạch ròi. Sự khám phá của tác giả về sự biến đổi của một cuộc nổi dậy non trẻ thành một chế độ chính trị đáng gờm của các nhà lãnh đạo Tây Sơn đặc biệt đáng chú ý, vì nó nhấn mạnh bản chất “cơ hội” trong quá trình lên nắm quyền của họ. Ta sẽ gặp một đoạn nhận định như sau của tác giả:

“Người nông dân thời kỳ Tây Sơn là những kẻ lót đường cho quân đội, là đối tượng của sự lao dịch, là nguồn tiếp tế và nguồn lợi tức cho phong trào. Những người đàn ông và đàn bà đó có thể nuôi ước vọng về một cuộc sống tốt hơn, điều này phản ánh trong sự ủng hộ đầy vẻ lạc quan của họ khi nhìn thấy những biểu hiện sớm sủa của cuộc nổi dậy, song những ước vọng đó sớm nhường chỗ cho một thực tế đầy thất vọng và theo những chứng cứ khả dĩ nhất, ít có người nông dân nào nhìn thấy một sự cải tiến đáng kể trong đòi sống của họ phát xuất từ hành động của nhà Tây Sơn.”

Một trong những đóng góp quan trọng nhất của cuốn sách là việc xem xét chi tiết tác động xã hội của cuộc nổi dậy Tây Sơn. Dutton vượt ra ngoài câu chuyện chính trị để đi sâu vào cuộc sống của người dân bình thường, tiết lộ cuộc nổi dậy đã ảnh hưởng như thế nào đến các nhóm xã hội, cộng đồng sắc tộc và thậm chí cả những nhân vật bị gạt ra ngoài lề xã hội như Cơ đốc giáo và cướp biển. Như ông viết:

“Kết luận rằng trộm cướp và hải tặc giữ vai trò quan trọng trong cuộc nổi dậy của nhà Tây Sơn không nhằm làm mất uy tín các lãnh tụ phong trào, như ý đồ của các sử gia triều Nguyễn, cần trung thực hơn khi miêu tả thành phần phức tạp của cuộc nổi dậy, phản ánh tính không đồng nhất của xã hội Đại Việt cuối thế kỷ XVIII. Cũng như đối thủ của họ là chúa Nguyễn, nhà Tây Sơn trước tiên là những kẻ thực dụng, trong việc tuyển mộ quân đội, họ không nghĩ đến nền tảng xã hội, và kinh nghiệm, mà chỉ nghĩ đến những con số tuyệt đối. Đối với người tuyển mộ của nhà Tây Sơn, một kẻ cắp hay cướp biển không phải là một tên tội phạm cần tiêu diệt, mà là một người có kinh nghiệm chiến đấu, có thể tự trang bị vũ khí, sẵn sàng thách thức với nhà cầm quyền.”

Quan điểm tổng thể này làm phong phú thêm sự hiểu biết của chúng ta về thời kỳ này và nêu bật những hậu quả sâu rộng của cuộc nổi dậy. Hơn nữa, tác phẩm của Dutton được ca ngợi vì những trình bày có giá trị đóng góp cao đối với lý thuyết nghiên cứu lịch sử, không chỉ phác họa tổng quan và rõ nét bối cảnh cuộc nổi dậy Tây Sơn trong phạm vi lịch sử Đông Nam Á rộng hơn mà còn tham gia vào các cuộc tranh luận đương thời về bản chất của các cuộc cách mạng và các cuộc nổi dậy.

Tóm lại, Cuộc Nổi Dậy Tây Sơn là một ấn phẩm mang tính bước ngoặt cung cấp những hiểu biết mới mẻ về một thời kỳ then chốt và đầy những góc khuất cho được lột tả rõ trong lịch sử Việt Nam. Tác phong học thuật chặt chẽ và phong cách viết lôi cuốn của George Dutton khiến cuốn sách trở thành một cuốn sách cần thiết và dễ tiếp cận cho bất kỳ ai quan tâm đến sự phức tạp trong quá khứ của Việt Nam và các động lực đã thúc đẩy những sự thay đổi trong tiến trình lịch sử. Cuốn sách là minh chứng rõ nét cho sức mạnh của việc nghiên cứu và phân tích kỹ lưỡng, đồng thời góp phần đặt ra một tiêu chuẩn mới cho việc nghiên cứu lịch sử Việt Nam.

Bài viết do Đội ngũ Anam Cara thực hiện.