Vài đúc kết từ tác phẩm “Cái Thiện: Hành Trình Tìm Kiếm Tự Ngã Chân Chính” của Nishida Kitaro

“Chức năng của trí tuệ là phân biệt cái thiện và cái ác”

– Marcus Cicero

“Cuộc đời không phải thiện cũng chẳng phải ác, mà chỉ là nơi biểu hiện của cả thiện và ác”

– Marcus Aurelius

“Một ngày không nghĩ thiện, điều ác tự nảy sinh”

– Trang Tử

Chẳng nghi ngờ gì nữa khi nói khái niệm “cái Thiện” luôn là chủ đề trung tâm của mọi cuộc thảo luận về đạo đức, luân lý, về lẽ sống cũng như về bản chất của con người, ở khắp mọi thời đại và mọi nền văn hóa. Xét trong lịch sử văn hóa Việt Nam, tự cổ chí kim những quy củ, luật lệ, cho đến những bài học đạo lý truyền đời được chuyển tải trong những tục ngữ, ca dao, lời răn tưởng chừng cũng đều xoay quanh chữ “thiện”: “Ở hiền gặp lành, ở ác gặp dữ”; “Ai ăn mặn nấy khát nước, ai ăn trầu nấy đỏ môi”; “Gieo gió ắt gặt bão”, v.v.. Ta còn thấy rằng kể cả gốc rễ giáo dục gia đình cũng chính là dạy cho con trẻ những bài học đầu tiên về đâu là tốt, đâu là xấu, điều gì nên làm, điều gì không nên.

Tuy vậy, xét đến bản chất của “Thiện” lại không phải là điều giản đơn, không phải ai trong chúng ta cũng dễ dàng phân định đâu là thiện, đâu là ác, mà đa số chỉ hành động theo những tiền lệ quen thuộc, khiến cho ý nghĩa cái “thiện” bị đơn giản hóa vào khuôn khổ của kinh nghiệm, cảm tính. May mắn thay, đã luôn có những nhà tư tưởng giúp chúng ta giải quyết câu hỏi hóc búa về bản chất của điều thiện, và Nishida Kitaro là một trong số đó, với “đáp án” nổi tiếng được trình bày trong tác phẩm “Cái Thiện: Hành Trình Tìm Kiếm Tự Ngã Chân Chính” của ông. Những người thực hiện bài viết này cho rằng, tác phẩm trên tuy là một công trình nghiên cứu lý luận đặc thù, nhưng chúng ta vẫn có thể chắt lọc từ trong đó những ý nghĩa thực tiễn giúp ích cho hoạt động định hướng hành vi và thiết lập quan niệm sống hướng thiện của mỗi con người.

Nishida Kitaro (1870 – 1945) là một triết gia người Nhật, người sáng lập Trường phái triết học Kyoto. Cuốn sách Cái Thiện: Hành Trình Tìm Kiếm Tự Ngã Chân Chính được coi là một trong những tác phẩm có ảnh hưởng nhất của ông, với tính đột phá trong việc tiên phong lý giải khái niệm Cái Thiện từ góc độ tích hợp tư tưởng phương Đông và phương Tây. Theo Nishida, Cái Thiện không phải là một thực thể cố định hay khách quan mà thật ra nó mang tính năng động và chủ quan, xuất phát từ quá trình tương tác giữa con người và thế giới. Ông lập luận rằng Cái Thiện không bao giờ là thứ chúng ta có thể sở hữu hoặc đạt được, mà là thứ chúng ta chỉ có thể bày tỏ hoặc thể hiện thông qua hành động của mình. Như ông viết:

“Cái Thiện không phải là thứ xuất hiện trước mắt chúng ta và được chúng ta nắm bắt; mà đúng hơn, nó là thứ mà chúng ta thể hiện tự chính bên trong bản thân mình” (Nishida, 1990, trang 3)*.

Nishida gọi quá trình thể hiện Cái Thiện này là “kinh nghiệm thuần túy“, điều được ông định nghĩa là “một trạng thái kinh nghiệm mà trong đó không có sự phân biệt giữa chủ thể và đối tượng” (Nishida, 1990, trang 3). Ta hiểu, giống như khi ta trông thấy một cảnh tượng đẹp đẽ, tự khắc trong ta nảy sinh cảm xúc bồi hồi; Hoặc khi nghe một bản nhạc hay, tự trong ta trỗi dậy tâm tình lâng lâng thưởng thức, tức rằng đó là những phản ứng tự nhiên xuất hiện trong ta khi lý trí chưa kịp phán xét và tư duy chưa kịp gọi tên. Trong kinh nghiệm thuần túy, bản thân và thế giới không tách rời hay đối lập nhau mà thống nhất với nhau trong một chỉnh thể hài hòa. Nishida tuyên bố rằng kinh nghiệm thuần túy là phương thức tồn tại cơ bản và nguyên thủy của con người, đồng thời nó là cội nguồn của mọi giá trị và ý nghĩa.

Tuy nhiên, Nishida cũng nhận ra rằng kinh nghiệm thuần túy không phải lúc nào cũng có thể tiếp cận hoặc đạt được trong cuộc sống bình thường của chúng ta, bởi vì chúng ta thường bị phân tâm hoặc bị lung lạc, tha hóa bởi những ham muốn, cảm xúc, suy tư của bản thân, hoặc cả những quy tắc, lề thói của xã hội. Ông cho rằng những yếu tố này tạo ra khoảng cách hay thậm chí sự mâu thuẫn, xung đột giữa con người thật và con người giả tạo trong chúng ta, tức giữa lý tưởng và thực tế, giữa trực giác và trí tuệ. Như ông đã viết:

“Cái Tôi đang khao khát Cái Thiện luôn không phải là cái Tôi đích thực; mà kỳ thực, nó là cái Tôi đã rời khỏi trạng thái của kinh nghiệm thuần túy” (Nishida, 1990, trang 17).

Chỉ cần thử suy ngẫm, ta cũng tự nhận ra bên trong chính mình vẫn luôn tồn tại vô số “cái Tôi”: có cái Tôi khi lao vào môi trường làm việc, học tập; có cái Tôi để vui chơi với bạn bè; có cái Tôi để chung sống bên người mình yêu; lại cũng có cái Tôi khi trở về bên ba mẹ… Chúng ta luôn phải thỏa hiệp và thay đổi để hòa nhập, phải sắm những vai diễn và hóa thân cho vừa vặn với từng môi trường, từng quy tắc và sự đòi hỏi khác nhau. Cũng vì vậy, chúng ta không được sống bằng cái Tôi đích thực, mà luôn sống trong sự tự mâu thuẫn, tự xung đột với chính mình, tự giữ khoảng cách với chính conn người thật của mình. Nhưng Nishida gợi ý rằng chúng ta có thể vượt qua khoảng cách và sự mâu thuẫn này bằng cách tham gia vào một quá trình tự phủ định hay tự chuyển hóa, điều mà ông gọi là “logic của không gian”. Ông giải thích:

“Logic của không gian là logic của việc tự phủ định bản thân. Chính logic phủ định bản thân đưa ta đứng đối lập với thế giới và trở về nơi chốn ban đầu, nơi không có sự phân biệt giữa bản thân và thế giới” (Nishida, 1990, trang 29).

Nishida tin rằng bằng cách phủ nhận cái tôi giả dối và quay trở lại với con người thật của mình, chúng ta có thể khôi phục kinh nghiệm thuần túy, để sống và thể hiện Cái Thiện chân chất, ban sơ của chính mình.

Cuốn sách không chỉ bao hàm những lý luận cao siêu, trừu tượng, mà kỳ thực, triết lý về cái Thiện của Nishida còn hàm chứa nhiều giá trị thực tiễn mà chúng ta có thể áp dụng vào trong cuộc sống hàng ngày.

Đầu tiên, tác phẩm ngụ ý rằng chúng ta không nên tìm kiếm cái Thiện như một mục tiêu bên ngoài có tính khách quan, mà nên xem nó như một biểu hiện bên trong, mang tính chủ quan của mỗi con người. Thiện, không phải là thứ khiến chúng ta phải gắng công tìm kiếm để đạt được, trái lại nó là cái cần được ta tạo ra hoặc bộc lộ trong từng hành động, phát ngôn của mình.

Một điều nữa, tác giả nhắn nhủ rằng chúng ta không nên để bản thân dễ dàng bị những mong muốn, cảm xúc, quan niệm có tính chủ động của bản thân, hoặc những lề lối mang tính quy ước của xã hội quy định và dẫn dắt hành động của mình mà hãy tin vào trực giác và những mệnh lệnh sâu thẳm bên trong chính mình, để dẫn lối chúng ta thực hiện những điều ta cho là phù hợp. Chúng ta không nên theo đuổi cái Tôi hay lý trí bị định hướng, mà còn phải biết hành động theo trái tim của mình, theo con người đích thực bên trong. Bởi theo tác giả, chính thứ cảm xúc hay ý niệm được khởi phát một cách thuần túy và tự nhiên đó, mới chính là cội nguồn đích thực của cái Thiện.

Tóm lại, có thể thấy rõ tác phẩm này của Nishida Kitaro đã đưa ra một góc nhìn sâu sắc và độc đáo về ý nghĩa của Cái Thiện cùng bản chất hành vi đạo đức của con người. Trong đó, cái Thiện luôn là một mệnh lệnh đạo đức tự nhiên mà mỗi con người sẽ tự phát hiện và tuân thủ nơi chính bản thân mình, chứ không phải nơi những luật lệ, quy định tồn tại đâu đó bên ngoài, buộc chúng ta phải thực thi theo một cách bị động. Triết lý về cái Thiện của Kitaro có thể tạo những tranh cãi hoặc phản đối, nhưng lời kêu gọi về việc cần nhìn lại chính mình, tự thấu hiểu mình nơi tư tưởng của ông ắt hẳn sẽ luôn là điều cần thiết, cho mọi con người, thuộc mọi không gian và mọi thời đại.

Bài viết do đội ngũ Anam Cara thực hiện.

* Các trích dẫn trong bài chúng tôi dẫn từ bản dịch tiếng Anh của Masao Abe, Nhà xuất bản Đại học Yale phát hành năm 1990.

Xem: Nishida, K. (1990). An Inquiry into the Good. (Translated by Masao Abe). New Haven: Yale University Press.